Autopoiesis - leren in een levend systeem

>> Autopoiesis - leren in een levend systeem direct bestellen.

Vijf architecturen voor de school van de toekomst

Het duurzame gedrag van de volwassene van de toekomst is in potentie aanwezig in elke jongere. Zij zijn de toekomst. Hoe kunnen wij als volwassenen de jongeren ondersteunen en begeleiden in het creëren van een duurzamere wereld?

Het is de opdracht van het educatieve systeem te verbinden met het potentieel van de jongeren en hen in staat te stellen te leven - en niet alleen te overleven - in een sterk veranderende wereld. En als de wereld verandert kan het onderwijs niet hetzelfde blijven.

Er is een webinar met de auteur van dit boek beschikbaar in de Wij-leren.nl Academie: Leren van de toekomst in de school van de toekomst.

Samenvatting van het boek

De kloof tussen de opdracht van het onderwijs en de huidige werkelijkheid in het onderwijs is groter dan ooit. De jarenlange neergang van de kwaliteit van lezen, taal en rekenen volgens de PISA-notering brengt de focus steeds meer naar het oplossen van het probleem door harder te werken aan lezen, taal en rekenen dan ooit en daar vooral bewezen effectieve methoden voor te gebruiken. De neergang komt volgens sommigen door de veelheid aan onderwerpen die vanuit de omgeving op het bordje van de leerkracht en het onderwijs wordt gelegd.

De kloof tussen de opdracht van het onderwijs en de huidige werkelijkheid in het onderwijs is groter dan ooit.

In de wereld waar polarisatie hoogtij viert is dit een plausibele verklaring. Heel krachtig en dramatisch. Het maakt de kloof tussen opdracht en werkelijkheid groter. Deze benadering komt voort uit het machinedenken waarin een probleem opgelost kan worden door het hanteren van een uniforme aanpak die op basis van het verbeteren van onderdelen werkt richting hogere resultaten. Deze aanpak is gebaseerd op de drie belangrijkste principes van het machinedenken:

• Uniformiteit
• Fragmentering
• Productiviteit

Deze principes zijn de meest belangrijke leidende kaders van ontwikkeling van de afgelopen 200 jaar. En het is zo verinnerlijkt dat we ons er vaak niet meer bewust van zijn dat ze leidend zijn in ons waarnemen, denken en handelen. Dit boek gaat uit van het leren in een levend systeem en daarin zijn ook drie principes leidend:

• Diversiteit
• Onderlinge samenhang
• Zelforganisatie

Het is niet de bedoeling om de polarisatie te vergroten door de drie principes van een levend systeem tegenover de drie principes van het machinedenken te plaatsen. Het gaat erom ze te verbinden. Het vraagt van elk individu, van elk team/groep en van elk systeem een groot lerend vermogen om vanuit onderlinge samenhang te werken aan ontwikkeling. Omdat we nog niet eerder in deze omstandigheid zijn geweest, kunnen we geen gebruik maken van wat we al eerder gedaan hebben. We kunnen niet bouwen op de zekerheid van het 'weten'. Het vraagt vertrouwen in ons persoonlijke en gezamenlijke lerend vermogen om te creëren wat ertoe doet. Dit boek beschrijft welke inzichten en ervaringen daarbij vertrouwen kunnen geven voor de ontwikkeling van jongeren en de inrichting van het educatieve systeem.

Het vraagt vertrouwen in ons persoonlijke en gezamenlijke lerend vermogen om te creëren wat ertoe doet.

Het begint met het besef dat als de wereld verandert, het onderwijs niet hetzelfde kan blijven. Het vraagt een andere manier van waarnemen, denken en handelen. Zien we jongeren als lege vaten die door volwassenen gevuld moeten worden met kennis of als de volwassene van de toekomst die door ervaringen het aanwezige potentieel kan ontwikkelen tot Human Beings in staat tot het ontwikkelen van een duurzame samenleving?

Als de kwaliteit van het onderwijs de afgelopen 15 jaar achteruit gaat, is dat een zeer ernstige zaak, maar mag dat niet leiden tot een fragmentarische uniforme aanpak gericht op het verhogen van het resultaat. De kwaliteit van het onderwijs moet hoger omdat elk kind recht heeft op goed onderwijs en omdat onze gemeenschap behoefte heeft aan goed opgeleide en ontwikkelde mensen. Dat gaat verder dan het verbeteren van het aanbod van lezen, taal en rekenen hoe belangrijk ook.

Als de overheid vindt dat de democratische waarden niet meer geleefd worden in onze samenleving, is het ontwikkelen van kerndoelen Burgerschap en de opdracht om er meer lessen in te geven een voor de hand liggende optie. En als de inspectie daar strenger op gaat controleren is succes verzekerd, is de aanname. Maar het is de vraag of meer kennis over de democratische waarden en controle van het aanbod gaan leiden tot meer democratisch gedrag. Wat als voorbeeldgedrag ook een belangrijke variabele is om gedrag te ontwikkelen?

Ontwikkeling komt voort uit drie hoofdzaken. Allereerst gaat het om het hebben van een opdracht. Wat is de opdracht van het educatieve systeem? Hoe we deze opdracht vorm en inhoud geven, heeft te maken met de visie op leren en ontwikkelen. Wat vraagt de opdracht waar we ons voor gesteld zien van ons gedrag? En als laatste hoofdzaak vraagt het om los te laten wat niet meer werkt. Gedrag dat ons dierbaar is, waar we jarenlang betekenisvol in zijn geweest en dat niet meer past bij deze tijd. Wat gaan we ontwikkelen en wat gaan we loslaten? Loslaten is lastig, maar anders vasthouden levert vaak zoveel meer op waardoor het loslaten ook anders gaat voelen.

Dit boek biedt je mogelijkheden om zaken anders vast te houden. Als je met leiders en leerkrachten werkt, zul je merken dat de inhoud van het boek aansluit bij hun behoefte en dat ze er alles aan willen doen om kinderen optimale kansen voor ontwikkeling te bieden. Maar de opdracht is om harder te werken aan lezen, taal, rekenen en burgerschap. Dit veroorzaakt een onnodige tegenstelling die past bij de toename van polarisatie in onze maatschappij. De hefboom zit in de drie principes van een levend systeem: onderlinge samenhang, diversiteit en zelforganisatie.

Het ontwerp van een product en het productieproces in een machinesysteem en in een levend systeem

Het ontwerp van een product en het productieproces in een machinesysteem en in een levend systeem zijn heel verschillend, maar beide hebben ze een goed ontwerp nodig. Hoe beter het ontwerp, de architectuur van het product en het proces, hoe groter de kans op de gewenste uitkomst. De 'duurzame volwassene van de toekomst' is de uiteindelijke opbrengst van opvoeding en onderwijs. Wat betekent dit dan voor het ontwerp van het leerproces?

In 'Autopoiesis' wordt dit uitgewerkt in de vijf architecturen van de school van de toekomst:

• De architectuur van de ruimte
• De architectuur van het leerproces
• De architectuur van het curriculum
• De architectuur van het leiderschap
• De architectuur van de gemeenschap

Architectuur van de ruimte

Het ontwerp is gericht op de fysieke, de persoonlijke en de interpersoonlijke ruimte waar het leren kan plaatsvinden. Het gaat over het gebouw, het gebruik van materialen, lichtinval, interne klimaat, de inrichting van de lokalen en de locatie van de ruimte ten opzichte van elkaar. Maar ook over de ruimte die we zelf en samen voelen en ervaren om te zijn, te bestaan en wat dat betekent. Het ontwerp van de mentale ruimte is gericht op het ontwikkelen van balans tussen convergent denken (meetbare resultaten) en divergent denken (creativiteit). Ruimte betekent ook tijd/ruimte geven voor reflectie of het fysiek bewegen. Zijn we ons bewust van de ruimte die we bieden of innemen en wat dat betekent voor het leren van alle betrokkenen? Kinderen verinnerlijken de leerstof als ze echt aanwezig kunnen zijn. Wat als de professional zo nadrukkelijk ruimte inneemt met instructie en programma dat het kind niet aanwezig kan zijn? Wat gebeurt er dan met de resultaten?

"Zijn we ons bewust van de ruimte die we bieden of innemen en wat dat betekent voor het leren van alle betrokkenen?"

Architectuur van het leerproces

Het leerproces begint met echt aanwezig kunnen zijn voor alle betrokkenen. Het ontwerp van het leerproces is passend en boeiend voor elk kind. Niet het gemiddelde kind staat centraal maar HET KIND. In een optimaal leerproces besteedt een kind aandacht aan het leren van zichzelf, van zichzelf ten opzichte van de ander en van zichzelf ten opzichte van het object, het onderwerp. Dit past bij het perspectief van Biesta: subjectificatie (ZELF), socialisatie (ANDER) en kwalificatie (HET). Kennis en vaardigheden zijn de opbrengst van een goed ingericht proces waarbij het kind leert onderzoekend te leren. Het leren is gericht op het automatiseren van bestaande kennis en vaardigheden (convergent denken) en op het leren omgaan met veranderende omstandigheden en het ontwikkelen van nieuwe kennis en vaardigheden (divergent denken). Het is een illusie te denken dat je kinderen kunt voorbereiden op divergent denken door ze te leren convergent te denken. Dat doen we helaas nog steeds. Maar een goed proces betekent niet automatisch dat goede resultaten behaald worden.

"Het is een illusie te denken dat je kinderen kunt voorbereiden op divergent denken door ze te leren convergent te denken. "

Architectuur van het curriculum

Ruimte geven voor een goed leerproces maakt de kans op een goed resultaat groter en wordt bevorderd door het bewust maken van de rol van het curriculum. Het curriculum is een belangrijk referentiekader voor elke professional om zicht te houden op de resultaten die elk kind in een bepaalde periode kan realiseren. Als je weet welke leerstof je gedurende een jaar moet aanbieden kun je de complexiteit van de leerstof terugbrengen tot hoofdzaken. Daarmee kun je de kinderen in staat stellen om tijdens het proces de keuzes te maken die gaan leiden tot optimale ontwikkeling. Kwaliteit van instructie is gericht op de leerstof, het proces en de interactie tussen beide.

De huidige methoden zijn allemaal zeer goed opgebouwd en uitgewerkt. Het is alleen niet mogelijk om de uitwerking van alle methoden binnen de beschikbare tijd te realiseren. Dat blijft zolang we de methoden als verzameling gebruiken en niet als samenhangend systeem. De leerkracht is de professional als het gaat om het gebruik van de methode en niet de bedenker van de methode. De inspectie eist dat je een methode gebruikt maar zegt niet hoe je die moet gebruiken. Zolang we met een methode werken op een 'op activiteiten gerichte' manier komen we nooit tot een 'op leren gerichte' houding. Het curriculum is een middel en geen doel op zichzelf.

"Zolang we met een methode werken op een 'op activiteiten gerichte' manier komen we nooit tot een 'op leren gerichte' houding."

Architectuur van het leiderschap

Het ontwerp van leiderschap is gericht op het ontwikkelen van leiderschap van alle betrokkenen. Hoe geef ik leiding aan het leerproces van mezelf? Wat is mijn talent en wat wil ik leren en ontwikkelen? Wie wil ik zijn als mens? Wat wil ik leren in de interactie met de ander? Hoe kan ik leren optimaal samen te leven met de ander? Wat wil ik leren in het omgaan met complexe vraagstukken en veranderende omstandigheden? Welke vaardigheden heb ik daarbij nodig? Welke keuzes maak ik en hoe leer ik daarvan zodat ik op enig moment wijs kan handelen? Hoe leer ik als professional leidinggeven aan zulke complexe processen en systemen? Hoe geef ik leiderschap aan kinderen zodat ze leren wat het betekent om eigenaarschap te hebben? Dat ze leren om verantwoordelijkheid te nemen en te leren van deze ervaring? Volgens Jelle Jolles is het opdoen van ervaring van groot belang om te leren plannen. Het gaat dus niet om een leergang 'plannen', maar om het leren van de ervaring van het oefenen met plannen.

'Leiderschap is gericht op het ontwikkelen van leiderschap van alle betrokkenen.'

Architectuur van de gemeenschap

Hoe kunnen we kinderen leren omgaan met complexe vraagstukken in een veilige omgeving? Kinderen dragen niet de verantwoordelijkheid die op de schouders van volwassenen rust, maar op enig moment gaan ze die verantwoordelijkheid wel waarmaken en hoe hebben ze dat dan geleerd? Voor elk complex probleem is er maar één antwoord: gemeenschap (community). Optimale ontwikkeling van elk kind is alleen mogelijk als we het gehele systeem erbij betrekken ('it takes a village to raise a child'). En net als bij lezen, taal en rekenen hoort daarbij een passende didactiek.

Kinderen ontwikkelen bewustzijn voor het gehele systeem als ze de kans krijgen om zich te verbinden aan complexe vraagstukken uit dat systeem. Als we kinderen de ruimte geven om echt aanwezig te zijn waarbij ze in een goed leerproces werken aan een complex probleem met behulp van de onderdelen uit het curriculum, waarbij ze zelf keuzes maken waarom, hoe en wat ze kunnen doen, dan gaat het tot duurzame resultaten leiden. Voor elk kind, voor elke groep, voor het systeem als geheel. Het thema 'burgerschap' zou de basis moeten zijn voor het samen creëren van de gemeenschap van de toekomst. Het is een illusie te denken dat het invoeren van een methode die aan de kerndoelen voldoet zal leiden tot het gewenste effect.

"Optimale ontwikkeling van elk kind is alleen mogelijk als we het gehele systeem erbij betrekken."

De samenhang van de architecturen

Elke architectuur kan op zichzelf uitgewerkt en verdiept worden, maar gaat pas echt impact hebben als ze onderling met elkaar verbonden worden. Kunnen we kinderen ruimte geven zodat ze de ontwikkeling van zichzelf, elkaar en de leerstof op basis van een complex vraagstuk uit de gemeenschap vanuit leiderschap kunnen oppakken? Wat als ze eigenaar kunnen zijn van de leerstof omdat ze ervaren dat ze deze nodig hebben om een complex vraagstuk aan te kunnen pakken?

Het besef dat alles met elkaar samenhangt is niet genoeg. Het systeem is vele malen complexer dan dat alles met alles verbonden is. Het gaat er ook om hoe de verbinding leidt tot de gewenste groei en ontwikkeling. Vergelijk je school met een sportevenement. Zie je jouw school als een atletiekwedstrijd waarbij elk kind zelf ervoor moet zorgen de eigen prestatie te leveren die aan het einde gewaardeerd wordt met een prijs? Op het atletiekveld worden tegelijkertijd verschillende sporten beoefend waarbij de hoogspringer, hordeloper en kogelstoter zich afsluiten van alles wat om hen heen gebeurt om zo goed mogelijk te presteren.

Of zie je jouw school als een estafettewedstrijd 4x100 meter waarbij de teamleden niet alleen de leerstof voor het einde van het jaar afgerond moeten hebben maar waarbij ze ook het stokje goed moeten overdragen? De leerkracht is dan verantwoordelijk voor de resultaten van de eigen groep maar ook voor het succes van de volgende leerkracht.

Wat als je school een rugbyteam is waarbij iedereen samenwerkt aan het behalen van optimale persoonlijke en gezamenlijke ontwikkeling waarbij de feedback van de scheidsrechters hoorbaar is voor alle betrokkenen in het veld en op de tribune of de bal bij een inworp gevangen wordt doordat spelers de vanger optillen om tot grotere hoogte te komen?

In een lineair denkende wereld is systemische samenhang moeilijk te bevatten en dat is wat de jongeren, de volwassenen van de toekomst nodig hebben. Als je een probleem ziet als gecompliceerd dan past daarbij een uniforme aanpak die bewezen effectief is op basis van ervaringen in het verleden. Complexe vraagstukken vragen een andere aanpak. Daar is geen bestaande oplossing voor, het vraagt een proces waarbij vanuit zoveel mogelijk verschillende perspectieven gewerkt wordt aan de ontwikkeling waarbij leren van de ervaring de hefboom is.

Neem als voorbeeld vraagstukken zoals de klimaatverandering, CO2-uitstoot, migratie, waterbeheer, voedselvoorziening en ga maar door. Het is een illusie te denken dat we jongeren voorbereiden op het samen creëren van betekenisvolle ontwikkeling in complexe vraagstukken in de toekomst door ze te leren werken met oplossingen van gecompliceerde problemen uit het verleden.

Klik op de afbeelding voor een vergroting in een nieuw venster.

Creëer ruimte

Als een hoge score op de PISA-lijst de opdracht van het onderwijs is, dan is de richting van het huidige ontwerp van het proces passend hierbij. Dan moeten zo snel mogelijk de reproducerende vaardigheden van de leerlingen verhoogd worden. En zoals in een atletiekwedstrijd moet iedereen zich zo goed mogelijk afsluiten van afleiding. Geen zwemles tijdens de schooldag, geen projecten die afleiden van de dagelijkse routine en vooral veel effectieve instructie van de leerstof. Een effectieve controle van de overheid en inspectie is dan passend en voorspelbaar succesvol. Als dit beeld past bij jouw verwachting adviseer ik je dit boek te negeren en er geen geld aan uit te geven.

Heb je het idee dat het anders kan, misschien wel anders moet en nog te weinig idee hoe en wat, dan zijn er mogelijkheden om te leren, te groeien en ontwikkelen. Het begint met nieuwsgierigheid. Wat wil je leren? Creëer ruimte voor jezelf, de ander en het systeem. Als je goed luistert naar jezelf, de ander en het systeem ontstaan vanzelf mogelijkheden waar je je nog niet bewust van was. Ontwerp een proces waarbij je een pad creëert zodat het beklimmen van de overweldigende en uitnodigende berg teruggebracht wordt tot overzichtelijke kleine stappen. Kies de inhoud of onderdelen waar je het eerste mee aan de slag wil gaan en verinnerlijk dit. Deel dit met anderen, want delen is de basis voor versnelling. Het werken aan de ruimte, het proces en de inhoud (je kunt dit zien als het curriculum) laat jouw leiderschap zien en door dit samen met anderen te doen ontstaat de gemeenschap van de toekomst. Een belangrijke vraag om zelf en samen te beantwoorden: hoe doen we wat we doen als we goed samen leven en werken?

Dit boek begint met het stellen van deze vraag en eindigt met: Nu we weten wat we weten, hoe doen we wat we doen als we goed samen leven en werken?

We weten dat datgene wat we tot nog toe gedaan hebben niet voldoende is om de grote vraagstukken van deze tijd om te buigen zodat de jongeren ook een toekomst hebben. We weten al sinds de jaren 70 van de vorige eeuw dat onze manier van leven op deze planeet onhoudbaar is. De voorbeelden in het boek laten zien dat het anders kan. Het boek is gebaseerd op wetenschappelijke inzichten en op persoonlijke ervaring en jarenlange toetsing in de praktijk. Het laat zien dat het duurzame gedrag van de volwassenen van de toekomst in potentie aanwezig is in jongeren.

Recensie

Leren in een Levend Systeem is voor leerkrachten en leidinggevenden in het onderwijs, maar biedt voor iedereen perspectief voor ontwikkeling in deze sterk veranderende tijden.

Het boek is gebaseerd op wetenschappelijke inzichten en rijk voorzien van theoretische kaders en concepten.

Er staan veel afbeeldingen en schema's in het boek, wat de lezer helpt om de inhoud in zich op te nemen.

De koppeling naar voorbeelden in de klas, op school en in het leven maken de theorie praktisch toepasbaar.

Er is in het boek een prachtige samenhang tussen enerzijds een toekomstbestendige visie op leren en ontwikkelen en anderzijds een systemische benadering van het onderwijs. Deze combinatie is broodnodig in de huidige tijd van fragmentatie en ad-hoc-oplossingen.

Van harte aanbevolen!

Er is een webinar met de auteur van dit boek beschikbaar in de Wij-leren.nl Academie: Leren van de toekomst in de school van de toekomst.

Bestellen

Het boek Autopoiesis - leren in een levend systeem is te bestellen via: