Toetsrevolutie

>> Toetsrevolutie direct bestellen.

Naar een feedbackcultuur in het voortgezet onderwijs

In het verleden werden toetsen alleen ingezet om het leren van leerlingen te beoordelen. Het zogenaamde summatieve toetsen. Steeds vaker wordt getoetst om het leren juist een impuls te geven. Toetsen worden dan formatief ingezet. Formatief toetsen versterkt enerzijds de aansluiting tussen:

• leren;
• instructie;
• beoordelen.

Anderzijds krijgen leerlingen de kans meer eigenaarschap te voelen over hun leren en de beoordeling daarvan. In het boek ‘Toetsrevolutie’ komen leraren aan het woord die op individuele basis gestart zijn met vormen van formatief toetsen. In deze openhartige portretten gaat het over:

• de successen en de mislukkingen;
• van vormen van formatief toetsen;
• in diverse onderwijssectoren;
• bij het onderwijs in verschillende vakken.

Inleiding

Toetsrevolutie is enerzijdseen historische verwijzing. In het boek Vijven en zessen uit 1968 verwijst Adriaan de Groot naar de eerste toetsrevolutie uit de jaren ’30 van de vorige eeuw: toen de vijven, die tot dan toe als voldoende beschouwd werden, een onvoldoende werden.

De Groot bepleitte zelf ook een toetsrevolutie, namelijk de introductie van een objectieve, gestandaardiseerde toets. En die kwam er ook in de vorm van de Cito-toets. Rond formatief toetsen zien we ook mogelijke toetsrevolutie tot stand komen: van toetsen voor cijfers naar toetsing met leerwaarde.

Voor het boek zijn docenten geportretteerd van lichamelijke opvoeding tot filosofie, die lesgeven van vmbo-basis tot de bovenbouw van het vwo. We kiezen één portret uit als voorbeeld: formatieve toetsing in de onderbouw van het vo van de persoonsvorm bij het vak Nederlands.

Formatief toetsen bij Nederlands

In de brugklas leren kinderen over de persoonsvorm. Als de docent de leerlingen aan de slag laat gaan met onderstaand werkblad, kan hij in één oogopslag zien wat goed en wat fout gaat en daar nog tijdens de les op reageren.
De kinderen geven met een kruisje in de ja- of nee-kolom aan of het woord in hoofdletters een persoonsvorm is of niet.

Figuur 2 Persoonsvormoefening (voorbeeld van Yke Meindersma, vakdidactica Nederlands, Vrije Universiteit).

Met deze duidelijke indeling van het werkblad kan de docent in een minuut een tiental leerlingen checken. Hij ziet in het werkblad wat er niet goed gaat en geeft klassikaal extra uitleg. Als er nog maar enkele leerlingen het niet goed doen, is een klassikale uitleg niet meer nodig.

De docent kan dan individuele uitleg geven of peer teaching gebruiken, waarbij leerlingen hun antwoorden aan elkaar uitleggen.

Formatief toetsen bij literatuur

Ook bij literatuuronderwijs zijn er antwoordvormen te bedenken waarmee de docent heel snel begrip kan herkennen. Bij literatuur moet dat meestal blijken uit teksten van leerlingen en het is tijdrovend om die te lezen. Hun begrip kan ook grafisch worden getoetst. Je kunt bijvoorbeeld het welbevinden (fortune) van een persoon uitzetten als functie van tijd.
Zo zijn in het sprookje van Roodkapje een aantal belangrijke momenten te markeren:

• Roodkapje gaat blij van huis;
• Roodkapje gaat het bos in;
• Roodkapje ontmoet de wolf;
• Roodkapje vlucht voor de wolf;
• Roodkapje arriveert bij oma’s huis;
• Roodkapje wordt opgegeten;
• Roodkapje en oma worden bevrijd.

Figuur 3 Fortune lines in literatuur

Formatieve toetsing met onmiddellijke feedback

Hoe sneller de feedback wordt gegeven, hoe beter. Er zijn verschillende manieren om zeer snel ideeën van leerlingen te diagnosticeren en erop te reageren. Bij meerkeuzevragen kunnen de leerlingen hun antwoord op papier schrijven of gekleurde kaartjes omhooghouden met een kleurcode voor A, B, C of D.

Een modernere manier is te werken met elektronische clickers of door leerlingen te laten stemmen met hun mobiele telefoon via www.socrative.com waarbij de docent de statistieken van antwoorden op het scherm krijgt.

Figuur 4 Clickers en witte bordjes in gebruik

Formatief toetsen en leerlingmotivatie

Uit onderzoek is gebleken dat formatieve toetsvormen een positieve invloed hebben op de motivatie van leerlingen. Leerlingen verschillen in de mate waarin ze gemotiveerd zijn. De zelfdeterminatietheorie van Deci en Ryan (2000) beschrijft hoe de leeromgeving invloed heeft op intrinsieke motivatie.

Het gaat daarbij om autonomie, binding met anderen en een gevoel van competentie. In het volgende voorbeeld wordt de theorie toegepast voor het maken van huiswerk voor het vak Engels.

Figuur 5 De verschillende vormen van motivatie beschreven volgens de zelfdeterminatietheorie van Deci en Ryan

Betekenis van feedback bij formatief toetsen

De term ‘formatief toetsen’ is een paraplubegrip. We kunnen drie vormen van formatief toetsen onderscheiden:

• opbrengstgericht werken;
• Assessment for Learning;
• diagnostisch toetsen.

Het gaat om het verzamelen van informatie over het leren van leerlingen op verschillende niveaus.
Het integreren van deze drie benaderingen kan leiden tot meer valide maatregelen om de kwaliteit van het onderwijs te verbeteren.

Figuur 6 De rol van feedback in formatief toetsen

Aanbevelingen voor de onderwijspraktijk

Het organiseren en communiceren van feedback vormt de kern van formatief toetsen. Door met leerlingen doelen te bespreken en met hen het werk na te bespreken en te helpen bij het nemen van vervolgstappen wordt onderwijs een cyclisch proces.

Het curriculaire spinnenweb (figuur 7) biedt houvast om de positie van feedback binnen het leerplan te doordenken. Aan het spinnenweb zijn tien denkvragen gekoppeld om een gemeenschappelijke taal te ontwikkelen over het doel van het onderwijs. Dit voorkomt dat docenten langs elkaar heen gaan praten.

Figuur 7 Het curriculaire spinnenweb (Van den Akker & Thijs, 2009)

Recensie

Formatief toetsen is een kansrijk instrument voor leraren en scholen om te differentiëren en om leerlingen te motiveren. Toetsing is nu nog vaak gericht op cijfers en afrekenen en niet per se om ervan te leren. De aanbevelingen in het slothoofdstuk 'de toetsrevolutie ontketend' kunnen schoolleiders en leraren gebruiken om een toetsbeleid te ontwikkelen waarbij meer formatief wordt getoetst.

Auteurs Kneyber en Sluijsmans betogen dat de nood in het voorgezet onderwijs het hoogst is omdat de cultuur daar nog erg 'summatief' is. Dat is zeker waar, maar mijns inziens kan het basisonderwijs ook winst doen met formatieve evaluatie. Uit het interview met Kelly Meusen blijkt dat formatieve evaluatie een positief effect heeft op zelfsturing en motivatie bij basisschoolleerlingen.

Het zou mooi zijn als de trend van formatief toetsen om ervan te leren verder uitgerold gaat worden over het hele onderwijsveld.

Het is een sympathiek gebaar dat het boek dat met gemeenschapsgeld tot stand is gekomen gratis als pdf wordt aangeboden. Het is te hopen dat zo veel mogelijk professionals, opleidingen en anderen dit boek zullen lezen.

Bestellen of downloaden

N.a.v.  Sluijsmans, D. & Kneyber, R. (2016) Toetsrevolutie. Uitgeverij Phronese. 173 blz. ISBN 9789490120207. € 17,50. Omdat het boek met subsidie tot stand is gekomen wordt het boek in het kader van open access gratis als pdf aangeboden. De pdf is te downloaden via toetsrevolutie.nl

Bestellen

Het boek Toetsrevolutie is te bestellen via: