Werkdruk? Wees zuinig op je professionals!

Het onderwijs kampt structureel met werkdruk en stress. Daar zijn allerlei oorzaken voor aan te wijzen en de afgelopen twee jaar kwam de Corona-dynamiek daar nog bij.

Het bestrijden van werkdruk en stress, kan alleen met een integrale aanpak. In dit artikel wordt een aantal concrete suggesties gedaan om het werkplezier in het onderwijs terug te krijgen.

Symptoombestrijding

We moeten de oplossing niet zoeken in de hoek van 'Yoga voor leraren', zoals sommige artikelen suggereren. Dit type problemen moet je bij de bron aanpakken en die zit vaak enkele denkstappen verwijderd van de oppervlakkige symptomen. Zomaar meer tijd geven kan ook symptoombestrijding zijn, als de oorzaak niet wordt aangepakt.

Verantwoordelijkheid

Een sterke kant van veel onderwijsmensen is dat ze zich erg verantwoordelijk voelen voor de taak die ze moeten uitvoeren. Of het nu gaat om het begeleiden van de ontwikkeling van kinderen, het leiding geven aan een school of het coördineren van de leerlingenzorg: onderwijsmensen voelen zich verantwoordelijk.

Vanuit dat verantwoordelijkheidsbesef zijn ze relatief gevoelig voor druk van buitenaf. Externe mensen die meekijken en of eisen stellen aan de kwaliteit van hun werk, leiden al snel tot stress. Of dat nu terecht is of niet. Het is sowieso een gegeven dat mensen die hoge eisen stellen aan hun eigen werk, snel stress hebben als ze zien dat de kwaliteit van hun werk in gevaar komt.

Als het om het belang van het kind gaat, zetten onderwijsmensen zich optimaal in en maken zij veel uren. Maar er wordt werkdruk ervaren bij activiteiten die geen verbinding lijken te hebben met het welbevinden van de kinderen en met de pedagogische drive van leraren.

Stress factoren

Als het gaat over druk van buitenaf, is er de laatste twintig jaar nogal wat veranderd in het onderwijs. Er is een cultuur ontstaan van instrumentele rationaliteit, een focus op meetbare opbrengsten. De onderwijsinspectie zegt dit niet te willen, maar heeft dit blijkbaar ook niet tegen kunnen houden.

Door de invoering van gestandaardiseerde software om resultaten vast te leggen en het bovenschools monitoren van deze opbrengsten, is er voor leraren geen ontkomen aan. De ouders denken kritisch met de school mee en wisselen online allerlei ervaringen uit.

En terwijl zo iedereen met de school meekijkt, worden er in het kader van Passend Onderwijs ook nog kinderen met extra onderwijsbehoeften in de groep geplaatst. Want het leerstofjaarklassensysteem waar de meeste scholen mee werken, is afgestemd op de gemiddelde leerling. Dus hoe meer niet-gemiddelde leerlingen er bij komen in de klas, hoe meer het leerstofjaarklassensysteem zal gaan knellen. Het is overigens sowieso een feit dat gemiddelde leerlingen niet bestaan.

Professionalisering

Dit betekent allereerst dat professionalisering van leraren steeds belangrijker wordt. Het onderwijs is inmiddels een behoorlijk dynamisch werkveld en daar moet je als leraar voor toegerust zijn. In alle lagen van het onderwijs zullen medewerkers hun eigen verantwoordelijkheid moeten nemen voor hun persoonlijke professionalisering. Je moet de bijl in ieder geval scherp houden, vooral als het hakken zwaar valt. Maar hier is zeker niet alles mee gezegd.

In bescherming nemen!

Besturen en schoolleiders moeten hun kostbare professionals in bescherming nemen tegen druk van buitenaf die hen opzadelt met onzinnige activiteiten. Onderwijskundige virtuositeit moet je koesteren en niet laten dwarsbomen door bezigheden van een niveau waarvoor mensen te hoog opgeleid zijn.

Besturen en schoolleiders kunnen een buffer vormen om deze druk van buitenaf tegen te gaan of op z'n minst te reguleren. Zij kunnen het pedagogisch en didactisch vakmanschap van de leraren faciliteren en een dam opwerpen tegen destructieve externe invloeden. Zij kunnen ook helderheid verschaffen over de vraag wat nu precies wel en niet wettelijk verplicht is qua administratie in het onderwijs.

Onderwijsinspectie

De overheid betaalt de scholen en het is dus geëigend dat zij eisen stelt aan de kwaliteit van het onderwijs. De onderwijsinspectie spreekt hiervoor allereerst de besturen aan, dus daar ligt een prachtige kans om de mogelijke klappen op te vangen.

Besturen kunnen hun scholen constructief coachen bij het geven van goed onderwijs en samen met hen hun verhaal vertellen bij de onderwijsinspectie. Bovenschoolse organisaties hebben tegenwoordig veel specifieke kennis in huis.

Ze zijn daardoor vaak goed in staat om te beoordelen of opmerkingen van de onderwijsinspectie voortkomen uit de wettekst of uit onderwijskundige opvattingen van de inspectie. Van deze werkwijze zijn veel goede voorbeelden bekend.

Samenwerkingsverbanden

Een ander risico vormen de samenwerkingsverbanden. Er is de afgelopen jaren - ongetwijfeld vanuit goede bedoelingen - een behoorlijke administratieve last over de scholen uitgestort. Samenwerkingsverbanden willen hun werk graag goed doen en zij zoeken de kwaliteit deels in het gedetailleerd voorschrijven van modellen om leerlingdossiers over te dragen.

Er circuleren leerlingdossiers van tientallen pagina's en daarmee geven de auteurs zichzelf vooral een brevet van onvermogen. Besturen en schoolleiders zouden tegen dergelijke dichtgetimmerde modellen moeten protesteren. 'In de beperking kent zich de meester' moet het uitgangspunt zijn.

Een fatsoenlijk schooladministratiesysteem werkt vanuit het principe 'hergebruik van data' en daar moet een samenwerkingsverband bij aansluiten. En niet andersom.

Adviesdiensten

Onderwijskundige adviesdiensten zijn een belangrijke tussenlaag om onderwijskundig onderzoek te vertalen naar de praktijk en de scholen bij de implementatie daarvan te begeleiden. Tot zover gaat het goed. Het moet echter niet verworden tot het ontwikkelen van allerlei modellen met bijbehorende administratieve handelingen.

En het gaat al helemaal fout wanneer dit leidt tot losse documenten en groepsplannen die een doel op zich vormen. Het bestuur en de schoolleiding moeten zeggen: "prima onderwijskundig idee, maar implementeer dat op een manier die niet tot extra werkdruk leidt." Alleen onderwijsadviseurs die dat kunnen, zijn hun uurtarief waard.

Bestuur en schoolleiding

De instrumentele rationaliteit die door onderwijsland waart, leidt vaak tot de illusie van standaardisering, maakbaarheid en beheersbaarheid. Ook bovenschoolse organisaties zijn hier gevoelig voor. Het gevaar bestaat dat besturen hun verantwoordingsdruk één op één doorvertalen naar de scholen en er nog een schepje bovenop doen door met de 'eisen' van de inspectie naar scholen te zwaaien.

Besturen dienen zich bewust te zijn van dit gevaar en moeten er alles aan doen om deze extra belasting te voorkomen. Dit kan door een transparante, coachende en open houding aan de dag te leggen. Daarnaast kunnen zij de schoolleiders en leerkrachten hun eigen onderwijskundige keuzes laten maken en hen in deze professionaliteit ondersteunen.

Ouders

De ouders zijn een verhaal apart. Daar hoef je de leraren niet tegen te beschermen. Ouders zijn immers partners in het proces van opvoeding en onderwijs? Op het moment dat er de neiging ontstaat om leraren te beschermen tegen ouders, is er een fundamenteler probleem. Dan is de positie ten opzichte van ouders niet in orde.

Ouders zoeken het goede voor het kind en precies datzelfde geldt voor de leraar. Dat is een prachtig aangrijpingspunt om vanuit een coöperatieve houding met de ouders samen te werken. Dat geeft energie en dan is er geen stress. Zijn er toch fricties, dan kunnen bestuur en schoolleiding gezamenlijkheid en kennisdeling stimuleren om zo de stress uit lastige situaties te halen.

Onderwijskundige autonomie versus faciliteiten

Bestuur en schoolleiding zien zich geplaatst voor de uitdaging om de onderwijskundige professionals op de juiste momenten te faciliteren en op andere momenten juist vrij te laten. Als het gaat om allerlei administratieve ballast, techniek en middelen, moet een bestuur de regie nemen en de leraren ontlasten. Dit betreft bijvoorbeeld de aanschaf van ondersteunende systemen of het voldoen aan wet- en regelgeving.

Als het daarentegen gaat over onderwijskundige thema's, moeten de scholen en leraren zelf keuzes kunnen maken. Daar bevinden zij zich op het vlak van hun professie en daar moet de autonomie zo laag mogelijk in de organisatie liggen. Dit betreft bijvoorbeeld het wel of niet werken met groepsplannen of het gebruiken van bepaalde methoden of onderwijskundige software.

Wellicht kunnen besturen hun professionals faciliteren met ontwikkeltijd voor dergelijke zaken. Natuurlijk is dat iets wat geld kost. Maar een burn-out kost ook geld en daar krijgt momenteel 20% van de mensen in het onderwijs mee te maken.

Samenwerken

Besturen en schoolleiders kunnen contact houden met elkaar over initiatieven die zij ontplooien om hun professionals optimaal te laten floreren. Juist in deze tijd van online netwerken liggen hier genoeg mogelijkheden.

Onderwijskundig onderzoek

Een laatste interessante suggestie komt van Hartger Wassink. Hij stelt dat leraren door het lesgeven feitelijk doorlopend bezig zijn met onderwijskundig onderzoek in de praktijk. Ze krijgen immers steeds feedback op hun handelen door de resultaten die zij boeken qua proces en opbrengsten? Deze vorm van onderwijskundig onderzoek zou meer gestructureerd en gewaardeerd moeten worden.

Bronnen

• Zwik, M. (2016) Van werkdruk naar werkgelegenheid. Geraadpleegd op 29-01-2022, van https://wij-leren.nl/werkdruk-werkgelegenheid.php
• De Boer, A. (2015) De positie van leerkrachten in passend onderwijs. Geraadpleegd op 29-01-2022, van https://wij-leren.nl/intern-begeleider-passend-onderwijs-professionalisering.php
• Stevens, L. (2014). De leraar die zichzelf ontwikkelt of zelfprofessionalisering. Geraadpleegd op 29-01-2022, van https://wij-leren.nl/professionalisering.php
• Karels, M. (2015). Regeldruk en administratie: 5 vragen. Geraadpleegd op 29-01-2022, van https://wij-leren.nl/regeldruk-administratie.php
• Karels, M. (2014). Luc Stevens over pedagogisch leiderschap. Geraadpleegd op 29-01-2022, van https://wij-leren.nl/luc-stevens-pedagogisch-leiderschap.php
• Wassink, H. (2016). Zinvol onderwijsonderzoek: niet antwoorden, maar vragen. Geraadpleegd op 19-02-2022, https://onderzoekonderwijs.net/2016/01/28/zinvol-onderwijsonderzoek-niet-antwoorden-maar-vragen/